A. Purwaka
Maca
iku proses sing digawa
lan digunakake dening maca kanggo njaluk pesen kanggo
sedulur déning panganggité, liwat media tembung-tembung utawa ditulis basa. (Tarin
1979: 7). Kemampuan kanggo maca apik, bener, akurat, lan cepet isih kanggo banget, malah luwih penting. Sayange, sawetara mahasiswa sing weruh saka
kurang e lan kelemahane ing kemampuan maca.
Ing
negara proses saka kaping, minangka saiki dibutuhake punika kemampuan kanggo menehi hasil karo liya lan
kahanan mengkono suwene,
akurat, lan efektif supaya siswa bisa njupuk kauntungan saka informasi lan menehi
ngoptimalake kemampuan apik
lan nengen kanggo masa depan saka
urip lan kauripan e. Ora angel yen mung mung
diwaca. Kabeh sing
wis sinau maca. Nanging
masalah iku carane maca wacana teks
sing bisa maca cepet,
gampang mangertos, lan gampang kanggo
elinga.
maca punika ategese ruwet sing kalebu iku ora mung
nggawakake nulis nanging uga kalebu visual kegiatan, pikiran, psikolinguistik,
lan metakognitif. Minangka visual proses maca proses njarwakake ditulis simbol
(huruf) menyang ngandika tembung. Minangka proses pikiraken, maca pangenalan
tembung kalebu aktifitas, harfiah pangerten, kritis maca interpretasi, lan
kreatif pangerten. Nguripake pangenalan tembung bisa maca tembung kanthi
nggunakake kamus (Crawley lan Mountain, 1995).
Perkembangan ilmu lan teknologi
dening nggawe penegetahuan wong sing seneng sinau. Efektif proses sinau antarane
liya dening maca. Wong sing seneng maca kanggo ngewehi kawruh lan pemahaman
anyar sing bakal luwih nambah pengetahuan supaya padha luwih bisa ketemu
tantangan urip ing mangsa ngarep.
Burns, dkk (1996) disaranake yen
duweni kemapuan maca iku penting ing
masyarakat terpelajar. Nanging, bocah sing ora ngerti pentinge maca ora bakal
duweni motivasi kanggo sinau. Sinau maca
punika usaha sing terus-terusan, lan bocah sing weruh nilaine maca yaiku
aktivitas pribadi bakal luwih aktif sinau saka sing ora nemokake manfaat saka maca. Maca liyane penting ing
gesang melu liyane Komplek aktivitas maca. Saben aspek kauripan sing nglibatake
maca. Dalan pratandha ngarahake wong lelungan kerep ngrambah pungkasan,
ngandhani sopir saka dalan beboyo, lan ngélingaké aturan lalu-lintas dhewe.
Kejabi, kemampuan kanggo maca punika kasunyatan
panjaluk saka saben dinten manungsa. Bacaan saka koran sing diterbitake saben
dina. Meledake informasi nggawe meksa ing guru nyiyapake maos ngemot informasi
sing cocok kanggo siswa-siswa ne. Senajan ora kabeh informasi perlu diwaca,
nanging jinis-jinis tartamtu maos sing pas kabutuhan lan kapentingan kita kudu
diwaca. Senajan informasi bisa ditemokaké ing media liyane kayata televisi lan
radio, nanging peran saka maca ora bisa diganti. Maca isih duweni peran penting
ing saben dinten gesang amarga ora kabeh informasi bisa dipikolehi saka media
televisi lan radio.
A. ANDHARAN
1. Tegese
ketrampilan Maca
Ketrampilan maca minangka salah siji
saka aspèk saka aspèk papat basa ketrampilan biasane
diserahne kanggo tanggung jawab guru Indonesia. Sampeyan
perlu dilurusake supaya ana
panganggep. Saben guru ing sembarang subyek kudu
bagéyan tanggung jawab kanggo kemampuan sing diduweni
siswa, amarga faktor unggul kanggo nemtokake sukses sinau saka siswa yaiku sinau duwe karepan lan kemampuan kanggo
maca sing diduweni
dening siswa piyambak.
Saben ketrampilan duweni kaluwihan ben siswa iso cedak menyang ketrampilan liyane. ben éntuk ketrampilan
basa, biasane liwat urutan
sesambetan, miwiti lingkungan kulawarga sadurunge
anak sekolah, sinau kanggo ngrungokake lan nganggo ndeleng, sawise sekolah banjur kanggo sinau
kanggo maca lan nulis.
Saka jaman model saka maca wis tansah dipengaruhi pembangunan
peradaban manungsa lan ilmu. Ing 1950-an lan
1960-an dipengaruhi definisi saka maca
model lan maca panjelasan,
ing taun 1970-an wungu model lan teori maca sing diwiwiti saka
layar ngremboko psikolog,
kognitif psikologi, psikolinguistik
informasi proses, déné ing taun 1980-an proses
maca dipengaruhi eksperimen
psikologi.
Maca iku ketrampilan sing mbutuhake
duweni ketrampilan intensif latihan, lan fokus (Akhmad Slamet Harjasujana, 1997:
103). Aktivitas lan maca tugas penting
banget ing amargi iki aktivitas
bakal nemtokake kualitas lan sukses siswa minangka
siswa ing pasinaon.
Guru ing sekolah kudu
bisa nambah semangat siswa
ing rong aspèk, yaiku
kemampuan kanggo maca. Iku guru Indonesia perlu
milih cara sing cocok
kanggo nylametaké minangka
kadhaptar ing kurikulum sekolah dhuwur. Miturut Subyakto (1988: 148), ketrampilan maca cepet kathah mikir
ananging mung maca cepet-cepet ora efektif lan efisien. Mangkono siswa sing
ora bisa maca alon ngrampungake tugas ing wektu tartamtu.
2. Jinise
Maca
A.
Maca ing jero ati
Maca banter proses maca sing isine sesambungan maca (banter) kanggo liyane.
Amarga sesambungan isi maca, banjur maca
ora mung dibutuhake kanggo bisa nggawakake banter
simbol-simbol saka swara basa, nanging uga
samesthine kanggo bisa kanggo nindakake pesen pengaolahan
DLL utawa makna sing ana ing simbol-simbol
saka swara basa bisa
sedulur cetha lan kanthi dening sing krungu.
Mangkono, iku cetha sing proses nyata maca
banter ora gampang. Soedarso (1998: 18)
ngomong aku maca banter luwih angel saka maca meneng.
B.
Maca Ekstensif
Maca Ekstensif digunakake dileksanakake kanti luas. Ing siswa sing diwenehi kebebasan
lan keluwesan ing syarat-syarat
gadhah loro jinis
lan orane katrangan saka maca
bahan. Program maca
ekstensif ono gunane ing
nyediakake macem-macem sing penteng soko sudhut pengalaman kanggo siswa sing ngikuti dewek e. Maca Ekstensif iku
duweni 3 jenis yoiku :
1.
Maca Survey
Maca survey yaiku maca sing kalebu jenis
kegiatan supaya kanggo nemtokake Ringkesan umum saka
kahanan saka isi lan orane katrangan saka maca materi kanggo bisa maca. Mulane, perakteknya maca
mung ndeleng utawa nliti maos sing dianggep wigati. Contone, judhul, jeneng penulis
bebarengan karo kang wicara, judhul, bab lan
sub-bab, dhaftar indeks
utawa dhaptar buku referensi kang digunakake. Mangkono
maca yaiku ora maca
survey nyata. Mangkono,
iku bisa ngandika prabaca Urut saka kegiatan.
2.
Maca Sekilas
Maca sekilas utawa maca
skiming iku jenis maca sing ndadekake mata
dheleng mindah cepet lan mrehatekake kanggo goleki bahan sing ditulis lan mrehatekke tulisan kanggo materi sing ditulis kanggo ngupaya lan diwenehi informasi cepet
(Taringan, 1990: 32). Soedarso
(1998: 32) nemtokake
skimming minangka maca ketrampilan sing
disusun runtut diwenehi kasil efisiensi.
3.
Maca Dangkal
Maca punika Sejatine sing maca entheng kanggo ngolehke pangerten cethek banget
utawa jero, saka materi kanggo maca. Jinis maca
biasane rampung nalika maca iku duweni niat ngupaya
penggalihipun dhumateng utawa rasa seneng. Mulane, sembarang
jenis maca bener jenis cahya maca.
Contone, majalah, novel, crita cekak lan ing. Entheng
maca iki wis
rampung karo anteng
4.
Maca Intensif
Maca Intensif, yaiku program maca sing digawa metu
kasebut kanthi teliti. Ing maca, siswa mung
maca siji utawa saperangan pilihanipun saka maca
materi dhuwur. Program
maca intensif iku
gaweyan kanggo numbuhake lan ngasah ketrampilan maca kritis. Maca Intensif iku diweni 6 jenis yoiku :
1.
Maca
Teliti
Maca teliti yakuwi mangertos ing rinci gagasan
sing ana ing teks
bacaan kanggo ndeleng organisasi nulis utawa pendekatan
sing digunakake dening penulis. Maca ing prakara
liyane dibutuhake kanggo bisa ngenali lan
nyambungne gagasan anatara
loro sing ana ing ukara sarta ing saben
paragraf.
2.
Maca
pemahaman
Miturut Taringan (1986: 56) maca pemahaman
iku jenis maca sing bertujuan mangertos standar utawa aturan
sastra, kritis review, nulis drama, sarta
pola-pola fiksi.
3.
Maca
kritis
Maca kritis
jenis maca sing wis rampung secoro
bijaksono, kebak tenggang rasa, mendalam, evaluatif, lan analisis, lan ora mung
katon kasalahan.
4.
Maca
ide
maca ide yoiku jenis maca sing
bertujuan kanggo ngupaya, diwenehi lan nggunakke gagasan sing
ana ing wacana. Miturut Taringan (1986:
56) maca ide yaiku maca kegiatan sing
bertujuan kanggo nemokake jawaban utawa maca pitakonan
ing ngisor iki: (a) apa iku judhul apik
utawa topik; (B) prakara kang dikupas utawa
nyebar ing sastra; (C) apa iku sing sinau
lan dileksanakake dening tokoh.
5.
Maca
bahasa asing
Maca bahasa
asing yaiku maca ing tingkat ngisor
umume duweni tujuan kanggo nambah kaweruh
lan kanggo ngeembangake kosa kata, ing tataran sing luweh luas bertujuan kanggo entukake kefasihan.
6.
Maca
sastra
Maca sastra yaiku
kegiatan maca karya sastra, salah siji ing hubungane karo kepentingan apresiasi, karo kapentingan
hubungan studi lan kapentingan
pengkajian.
5.
Maca Literal, Kritis lan Kreatif
Maca Literal yaiku kegiatan maca
sebates ngenali lan
dijupuk makna wis tinulis sing tertera. Iki
tegese maca mung nyoba kanggo dijupuk informasi
sing dumunung secara litera
ing sastra lan ora nyoba kanggo dijupuk makna
sing luwih, makna wis diwenehake.
Maca kritis jenis maca sing wis
dilaksanake kanti bijaksana, kebak tenggang rasa, ambane, evaluasi,
lan analisis, lan ora mung sanes hamung kesalahan wae. Miturut maca kritis
maca bakal bisa mencamke maneh apa kang maca,
lan bakal duweni kapercayan luwih stabil yen maca
tanpa gaweyan pikiran
kritis.
Maca kreatif yaiku maca kanggo njaluk Nilai
ditambahaké ing kawruh anyar sing ana ing wacana
dening cara Ngenali gagasan sing nonjol utawa nggabungke sadurunge angsal
kawruh.
3. Materi
Penyinaone
Materi sing diajarne ing panyinaon SD
yaiku materi sing enek hubungane karo maca. Ngenalne murid karo tembung-tembung
sing ana ing bahasa jawa supaya murid – murid iku iso moco tembung utawa bacaan
bahasa jawa kanti bener, lan iso ngelestareake budaya ne wong jowo yoiku
anggawe coro migunakake bahasa jawa kanti bener. Ora mung ngenalne tembung-tembung
tapi uga ngajarne piye maca ne sing bener. Kena apa kudu diajarne ?
Amarga
kaya sing awake dhewe weruh menawa murid SD iku isih akeh sing durung bisa nganggo
tembung – tembung bahasa jawa kanthi bener. Menawa ora diajarne saka cilik, mengko
bakal kedadean eneke luput ing arti utawa makna saka kata iku, lan mestine
bakal ngalangi proses omong-omongan ing urip bendinane lan iso ngilangake
budaya jowo sue-sue.
Misale
ing panyinaon Bahasa Jawa SD Kelas 3 Semester 1
Misale guru ngewehi coonto macane
cerita ing ngisor iki, banjur di baleni murid – murid e trus guru nilai wes
bener opo durung anggone murid e maca wacanan iku.
“Ana
sawijining pemburu sing kasil manah menjangan gedhi ning alas, banjur menjangan
digendong arep digawa mulih. Ndilalahe neng tengah ndalan dheweke weruh Gajah
lemu sing lagi leyeh-leyeh ning ngisor wit gori. Pemburu ngetokke tombak banjur
nginceng Gajah lemu kuwi. Ananging sakdurunge tombak dioncalake,
Gajahe tangi, marani Pemburu terus nggubet awake pemburu nanggo tlalene.”
4. Pengembangan
a. Media Pelajaran Maca
Media pelajaran yaiku
kabeh sing bisa dimanfaatake ing pelajaran. Djamarah (2006:122) ngarani yaiku media pelajaran nganggo
alat bantu pelajaran sing dimanfaatake ngelancarakake dalane tujuan pelajaran. Mangakane,
nggunakake alat bantu ora bisa kanggo sekarepe dewe miturut karepe atine guru
ing upaya ngelaksanakake lakune pelajaran, ketika kegiatan pelajaran ing njero
ruang kelas. Ananging, kudu nggatekake lan mempertimbangkan renone peserta
didik supaya tujuane pelajaran bisa tercapai.Media pelajaran akeh renone lan Rudy Brets (Sudrajat,
2008), mengidentivikasi ana pitu klasifikasi media, yaiku :
1.
Media audio visual gerak, tuladhane: film suara, pita video
2.
Media audio visual diam, tuladhane: film rangkai suara, halaman suara,lan sak liyane.
3.
Audio semi gerak, tuladhane: tulisan jauh bersuara,
4.
Media visual bergerak, tuladhane: film bisu,
5.
Media visual diam, tuladhane: halaman cetak, foto, microphone, slide bisu,
6.
Media audio, tuladhane:
radio, telepon, pita audio,
7.
Media cetak, tuladhane:
buku, modul, bahan ajar mandiri.
b. Teknik Maca
Piwulange maca sing
tujuane nganggo lancare maca. Ingkang kegiatan iki kudu nggatekne lafal kata,
intonasi frase, intonasi kalimat,
lan isine wavcanan iku. Piwulang maca teknik ana lara, yaiku piwulang maca lan
piwulang macakne. Piwulang maca yaiku kegiatan maca kanggo keperluane sing maca
lan sing ngerungokake. Yen piwulang macakne yaiku sing maca nglakoni kegiatan
iku luwih akeh sing ditujuake kanggo wong liyo.
1. Maca ing njero ati
Maca aktivitas dijupuk gagasan utama
saka materi maca. Ngarahake kanggo njupuk informasi saka wacana maca
karo pangerten isi jumbuh lan kasebut kanthi teliti. Iki jenis maca, kang
melu loro mata lan memori tegese. Way dijupuk
kanggo nyilikake kelemahane umum rampung dening utami
anak sekolah:
a.
Ing anak
padha marang kanggo nyepetake maca. Ing cara iki
anak sing tambah akeh mungel swara nemu
liyane maca; nalika
anak padha akeh maca
kurang bakal oleh
asil banter swara.
b.
Kanggo
nyegah anak ngapusi, guru
bisa nyoba bebener sing maca dening
nyediakake sawetara pitakonan sing
pengeling-eling teks. Bedane maca lan maca
teknik maca ing njero ati yaiku:
1.
Maca teknik
wis bisa awit saka bocah kelas siji SD.
2.
Maca ing
njero ati lagi bisa diawiti saka bocah kelas telu SD.
3.
Maca ing
njero ati disiapake kanggo kumpulan wong sing wis gede utawa wong-wong sing wis
tua.
4.
Maca ing njero ati diwenehne kanggo siswa sing isih belajaran amarga jembar
yen ana lafal sing dibenerake, intonasi, jeda, karo guru.
5.
Maca
ing ati aktif digunakake
ing mata lan pengeling-eling
6.
Maca
teknik saliyane kanggo ing mripat lan pengeling-eling ing Saliyane liya saka
tutuk minangka sumber swara.
7.
frekuensi
(nomer) menehi pawulangan
maca ing luwih
bahan ati dikuwasani
dening liyane lan liyane anak
sing diwenehi. Ing kontras kanggo
sampurna saka luwih duwur kanggo maca teknik kelas
dikuwasani dening anak kurang lan kurang.
8.
Maca kepentinga teknik bisa rampung kanggo
wong liya, kaya guru, kanca-kanca, kelompok lan ing. Uga aku. Bisu maca mung kanggo
marga saka maca dhewe.
9.
Golek liyane maca maca maca dilakokake karo jantung tinimbang teknik dipun
ginakaken dening maca.
2. Maca
Basa
Duwe ing umum karo maca ing jero ati. Ngarahake mangertos in
saka lan rusak Indonesia lan bisa aplikasi
ing macem-macem formulir basa lan kahanan. Saka
pawulangan kanggo maca basa,
mahasiswa wis samesthine kanggo nambah
kaweruh ing syarat-syarat :
a)
Kawruh bab tanah-nggunakake tembung tatanan (morfologi).
b)
Kawruh bab Indonesia sintaksis (Syntax).
c)
Kawruh
ing masalah Indonesia nulis.
d)
Kawruh Indonesia kosa kata.
e)
Bisa kanggo nanggepi
lan njelasno informasi sing digawe serep saka ukara
sawetara banjur mbentuk
wacana.
3.
Maca
Sastra.
Maca
kagiyatan kanggo nambah
sawetara Gede saka informasi
ilmu sing ora dijupuk
ing sekolah, bocah berkembang kaweruh, menehi Bandjor kanggo anak lan abot maca,
lan seneng kaendahan maca. Kadang guru
Tukang rawuh kanggo ngene, kanggo ngatasi iku,
ing sekolah perpustakaan maca diwenehi subjek.
4.
Maca
cepet.
Dimaksudake sing siswa ing rerumput bisa maca lancar
lan bisa ngerti mlaku
lan kasebut kanthi teliti. Kagiyatan
iki wis rampung tanpa nyuara gawe maca lancar,
guru kapisan nerangake tembung sing mahasiswa sing samesthine dingerteni lan ungkapan sing anyar.
Bab-bab
sing kudu digatekake guru:
1)
perlu
kahanan sing sepi.
2)
Anak
sing dilatih nyepetake mripat target, supaya
ing wektu cendhak kanggo nggayuh baris sing maksimal.
3)
Anak
rakulino utawa dilatih
ora kanggo nggawe swara nalika maca cepet.
4)
Guru
olahraga siswa nggoleki
inti maca ora
dumunung ing tembung, frasa, utawa
ukara nanging yen cilik utawa paragraf.
5)
Murid-murid sing dilatih kanggo
nambah rasa seneng jumlah tembung ing
wektu sing di tentokne.
5. Maca
Endah.
Maca
endah kadhangkala disebut emosi maca minangka
hubungane kaendahan utawa estetika sing
nambah emosi utawa
maca utawa pamiyarsa
raos. Dislametake ing pawulangan punika siswa
bisa oleh sumber saka
kaendahan utawa kaendahan asale basa maca.
6. Endah
Maca Bahan Pelajaran .
Bahan sing
bisa diginakan kanggo
memulang maca puisi iku ayu, lirik prosa,
prosa sastra lingkungan,
biasa maos ing wangun dialog, komik lan bisa
uga drama.
c. cara pawulangan kanggo maca yoiku:
1) Maca Teknik Ringkesan (skimming).
Iki teknik wis rampung dening wektu wong maca cetha.
Yen sampeyan nggoleki kanggo buku ing perpustakaan,
buku cepet ngenali
isi kanthi mbukak Tabel saka isi, maca purwaka utawa bali halaman
tutup, sampeyan kudu nindakake skimming. Ing
pasuryan saka maca, sampeyan kudu nambani ing sesuai karo maksud.
Yen bukti lan
rincian sampeyan ora perlu,
lompati sing bagean iku. Carane maca sing mung
kanggo njaluk gagasan ingkang utama diarani skimming.
Skimming ora mung Sapuan kaca buku,
nanging rodo piranti maca ketrampilan runtut
diwenehi kasil sing
ringkes, kanggo njaluk macem-macem tujuan, contone:
a)
Ngenalake judhul wacana.
b)
Ngerteni pendapate uwong.
c)
Ngolehake penting bagean diperluake sing
tanpa maca sekabehane.
d)
Mangerti
bab nulis, urutan
idea utama.
e)
Penyegeran.
2)
Teknik
Maca scanner (mindhai).
Yoiku mindhai teknik
kangge ngolehne maca
maca informasi tanpa
sing lio-lio.
dadi, langsung neng
masalah sing digoleki
IE bukti tartamtu
utawa informasi tartamtu. Kegiatan iki kudu rampung
cepet lan kanthi.
3)
SQ3R yoiku teknik dibeberke ing ndhuwur umum
digunakake ing kacepetan maca. Ing ngisor iki,
kita bakal ngrembug technique SQ3R umume digunakake ing
maca pangerten. SQ3R teknik maca sing
kasusun saka limang langkah:
Survey, Pitakonan, maca.
B. DUDUTAN
Ing maca sinau iku proses singing ing ono Jero
dikarepakae kelas bisa menehi roso kesengsem nyenengake kanggo mahasiswa. Soko
bakal sing nyenengake disenengi karo siswane Amarga ora Marai bosen. Proses
sinau nyenengake sing kudu terus diterapake karo Saben guru. Ing Isine Pemerintah
Indonesia Regulasi No 19 Taun 2005 ing Pendidikan Nasional Standar, Bab IV ana
hubungane karo proses standar disebutake yaiku Isine bab: 19: Proses sinau ing
satuan pendidikan banjur dilaksanakake interaktif, inspiratif, nyenengke,
nantang, memotivaasi kanggo siswa melu aktif, Ian karo menehi sing cukup
inisiatif , kreatifitas, lan kemandiriane sing karo njajal kemampuan,
kapentingan lan lan fisike pembangunan karo psikologise siswa. Ing njero basa
Jawa kurikulum subyek, ana Isine Papat aspèk basa siswa sing kudu kontrol karo
lanang sakbare suwek Sinau Indonesia pawulangan, yaiku ngrungokake rasio,
ngomong, maca lan nulis. Aspèk maca sing ora ana ing posisi supaya angel yen
dibedakne karo nulis. Sing kudu digatekake njero ing Ing kemampuan njero yaiku
maca maca Saka lan kemampuan ngolah wacanan informasi. Lancare maca lan apike
bisa wacanan menehi pengaruhe siswa kanggo minate maca banjur kudu guru
nggatekake kemampuane tingkat lan minate maca mahasiswa. Arane guru manungsa
waé bisa melu cara diwenehne menehi kepenaken kanggo gurune dewe kanggo milih
learning ing njerone Amarga uwis guru ngerti karo kondisine mahasiswa. Sukan
bisnis pribadi yaiku maca maca ngulinakake siswa ngembangkake kemampauane lan
lan kecepetane. Banjur bisa ngembangkake lan ngunggahne maca skills mahasiswa,
guru nduwe paling sithik tanggung jawab ana enem macem utama sing, yaiku:
a) Nggedekake banjur mahasiswa nemu siswa bisa ngerti
asal saka lan keadaane usule budayane.
b) Mulang swara (basa) lan makna tembung anyar;
c) Mulang swara saka basa lan simbol sesambetan lan
simbol;
d) Ngewangi siswa ngerti struktur ukara sing angel kanggo
siswa;
e) Mulang pangerten skills kanggo siswa;
f) Ngewangi siswa kanggo nambah maca kacepetan.
Kapustakaan
Agung Pramono. 2012. Ketrampilan Bahasa Indonesia. Madiun.
IKIP PGRI Madiun
Dr. Farida Rahim, M.Ed. 2007. Pengajaran Membaca di Sekolah Dasar. Jakarta.
PT
Bumi Aksara
Djamarah,
Saiful Bahri. dkk. 2006. Strategi
Belajar Mengajar. Jakarta: Rineka Cipta.
Indrawati. 2013 http://putrybulan17.blogspot.com/2013/04/keterampilan
membaca.html (diakses pada 08-10-20140)
Ginnis,
Paul. 2008. Trik dan Taktik Mengajar Strategi Meningkatkan Pencapaian
Pengajaran di Kelas. Jakarta: PT Indeks.
Hadi, Abdul.
2010. Artikel “Skimming dan Scanning”. Tersedia
Sudrajat, Akhmad. 2008. Media
Pembelajaran.
Wahyudin,
Uyu dan Mubiar Agustin. 2010. Penilaian
Perkembangan Anak Usia Dini.
Bandung: Falah Production.
0 komentar:
Posting Komentar